Tại khối Đông Á

Trong lễ pháp Đông Á xưa, trong một gia đình thì người đàn ông có thể có nhiều vợ, và khi đó sẽ phân ra thứ bậc.

Người vợ cả, lớn nhất trong nhà và có địa vị độc tôn, được gọi là 「Chính thê; 正妻」 hay 「Chính phòng; 正房」. Địa vị Chính thê trong nhà chỉ sau Mẹ của người chồng, theo ý nghĩa là sánh ngang với người chồng, song đối với nền quân chủ Trung Hoa coi trọng nam giới thì địa vị cao quý này của Chính thê cũng chỉ để bổ trợ dòng dõi người chồng mà thôi. Trong đó, người vợ đầu tiên của người đàn ông được gọi là 「Đích thê; 嫡妻」, cũng còn gọi Nguyên phối (元配)[3] hoặc Phát thê (髮妻). Theo lệ xưa, người đàn ông cưới người vợ đầu, sẽ làm lễ 「Kết phát; 結髮」, tức đem tóc của hai vợ chồng cắt ra mỗi người một lọn, rồi dùng một sợi vải hay dây lụa đỏ tự tay thắt lại với nhau. Ở quan niệm Đông Á, "tóc" là một thứ rất có ý nghĩa, nam thành niên vấn tóc đội mũ, nữ thành niên búi tóc cài trâm là biểu thị cho sự trưởng thành, do đó "tóc" vào đêm thành hôn cắt ra và dùng thắt vào nhau có ý nghĩa trọng đại, bởi vì nó đại diện hai vợ chồng bầu bạn từ khi còn rất trẻ. Loại lễ này chỉ xảy ra duy nhất một lần trong đời người, dù sau này người chồng cưới Kế thất cũng không thể cùng người chồng làm lễ kết tóc. Do đó, vợ đầu cũng gọi là "Phát thê". Nếu Nguyên phối mất hay ly hôn, người nam cưới Chính thê khác, thì người đó gọi là 「Kế thất; 繼室」, đôi khi cũng gọi thành 「Tục phối; 續配」, tục xưng Điền phòng (填房)[4] hoặc Tục huyền (續弦)[5].

Cả hai loại Thê tử này đều tiến hành qua hôn lễ, có lễ 「Hợp cẩn; 合卺」, tức là cả hai ở đêm hôn lễ cùng uống chung một ngụm rượu, ban đầu được rót ở hai nửa trái bầu, sau đều dùng ly rượu nhỏ, nên cũng gọi là 「Giao bôi; 交杯」, song chỉ có Nguyên phối mới có lễ kết tóc. Có rất nhiều tác phẩm dân gian nói về thân phận Kế thê so với Nguyên phối khác biệt, ví dụ như tuy cùng là Chính thất song Kế thất vẫn phải hành lễ của thiếp trước bài vị của Nguyên phối quá cố, hoặc có cách nói Kế thất luôn có xuất thân kém hơn Nguyên phối. Tuy nhiên, cách nói này cũng không áp dụng triệt để, tùy vào hoàn cảnh vùng miền hoặc triều đại khác nhau.

Vào đời nhà Minh, Nguyên phối quả thực địa vị cao hơn, các Hoàng hậu là Nguyên phối trở thành Hoàng hậu duy nhất có ["Đế thụy"] từ Hoàng đế, còn lại Đế mẫu[6] lẫn Kế hậu[7] đều không thể. Xã hội Bát Kỳ của người Mãn Thanh không coi trọng lắm sự khác biệt này, nhìn chung cứ là Chính thất thì đều ưu việt, các Kế thất vẫn có nhiều người xuất thân cao hơn Nguyên phối như gia đình của Uyển Dung, vấn đề khấu vái bài tự chỉ đơn thuần là sự tôn trọng của người hiện tại đối với người đã khuất. Trong gia đình quý tộc còn xuất hiện danh xưng Chủ mẫu (主母) dành cho người vợ cả (không phân biệt Nguyên phối hay Kế thê), tương đương danh xưng Chủ quân (主君) của người chồng.

Dưới Chính thê là các nàng hầu, tức 「Thiếp; 妾」, 「Thị thiếp; 侍妾」, 「Thị cơ; 侍姬」 hoặc 「Dắng; 媵」. Trong gia đình quan lại, họ có địa vị thấp không khác gì người hầu, thường hay được giao cho những công việc nội trợ hay thậm chí là hầu hạ theo nghĩa đen. Địa vị của Thiếp về cơ bản là thấp kém, nhưng cũng còn tùy Chính thất có khoan dung hay không, hoặc là Chủ quân có yêu chiều hay không. Con cái của Thiếp sinh ra theo chế độ các nước Đông Á vẫn được quyền thừa hưởng tài sản nhất định, song rất ít khi Thiếp có thể tự nuôi con mình mà phải đưa sang Chính thất giáo dưỡng, trong hầu hết trường hợp thì con của Thiếp đều là danh nghĩa con của Chính thất. Cũng có khi Thiếp được yêu chiều mà vượt qua Chính thất, đó gọi là 「"Sủng thiếp diệt Thê"; 宠妾灭妻」, thậm chí còn đưa Thiếp làm Chính, đó được gọi là hiện tượng「"Phù chính"; 扶正」. Tuy nhiên đối với với các nhà dòng dõi cao sang thế phiệt, mang tiếng yêu chiều Thiếp thường bị xem là một sự ô nhục, thậm chí có thể bị hạch tấu trên triều đình, do đó tình trạng Chủ quân "sủng Thiếp diệt Thê" cùng "Phù chính" ở thời kỳ quân chủ cũng không phải quá thường thấy.

Họ được để trong những gian nhà sâu bên trong nơi khuất nhất trong nhà, được gọi bằng những danh từ như 「Hậu viện; 後院」, 「Hậu trạch; 後宅」, hay 「Nội thất; 內室」, thông thường chỉ có người chồng là đàn ông duy nhất có thể tự do lui tới, đến cả con trai khi trưởng thành cũng rất hạn chế đến. Hoàng đế và Quốc chủ thường có hẳn một nơi gọi là 「Hậu cung; 後宮」, ngoại trừ Hoàng đế và Quốc chủ là nam giới thực sự duy nhất, thì người "Có thể xem là nam" có thể ra vào Hậu cung cũng chỉ có Hoạn quan.

Trong vài trường hợp, người đàn ông có thể cưới cả hai người vợ chính địa vị như nhau, đó gọi là chế độ Bình thê. Người Mãn Thanh và người Mông Cổ trước khi tiến sâu vào văn hóa Trung nguyên từng có trường hợp 「Một chồng, nhiều vợ, nhiều thiếp」, tức các bà Chính thê vẫn có rất nhiều nhưng thân phận vẫn là cao hơn Thiếp, ai ở hàng Chính thê chỉ phân biệt ở lần cưới đầu tiên và lần cưới sau mà thôi. Kể từ khi nhập quan, nhà Thanh mới dần bỏ đi tục này. Các quốc gia như Nhật Bản và Hàn Quốc đều mô phỏng theo Trung Hoa, đối với người vợ cũng phân biệt đầu tiên và sau, chính và lẽ. Tuy nhiên trên thực tế lịch sử, hiện tượng 「"Một chồng, nhiều vợ, nhiều thiếp"」 vẫn đôi khi xảy ra, ví dụ nhà Cao Ly vẫn xem "Đa thê" là hiển nhiên mà có nhiều Vương hậu và Vương phi, các người con của hai tước vị này thường xem là Đích tử nữ. Hoàng gia Nhật Bản cũng có thời kỳ Hoàng hậu và 「Trung cung; 中宮」 đồng thời xuất hiện.

Tại Việt Nam, như đa số quốc gia Đông Á như Trung Hoa như Nhật Bản và Hàn Quốc, người ta theo chế độ phụ hệ, trong đó người chồng là chủ gia đình, đều theo truyền thống Đông Á khởi nguồn từ Trung Hoa. Văn hóa cung đình Việt Nam về cơ bản vẫn theo lối Trung Hoa, nhưng từ nhà Đinh đã có tình trạng 「"Một chồng, nhiều vợ, nhiều thiếp"」 tương tự Mãn Thanh và Mông Cổ, khi các Hoàng đế có nhiều Hoàng hậu cùng một lúc, điều này chỉ kết thúc khi nhà Trần lên nắm quyền. Trong văn hóa dân gian Việt Nam, Chính thất hay Thiếp đều có danh xưng chung là 「Vợ」, đây là một từ chữ Nôm phổ biến ở dân gian. Để phân biệt, Nguyên phối sẽ được gọi là 「Vợ cả」 hay 「Bà cả」, Kế thất là 「Vợ kế」, còn thiếp thất gọi chung là 「Vợ lẽ」, 「Vợ bé」, 「Vợ hầu」 hoặc gọi là "Bà" kèm theo số đếm trong nhà. Thực trạng trong dân gian Việt Nam, nhất là vùng thôn quê lại không thực sự phân ra khác biệt giữa vợ cả và vợ thứ, hay vợ hầu (Dắng), nên thông thường chính thất là bà Vợ đầu tiên và lớn nhất trong nhà.

Theo Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính, đến tận thời nhà Nguyễn thì quan niệm người vợ cùng người chồng hòa thuận gắn sức giúp nhau vẫn phổ biến, song người vợ vẫn có sự cung kính tuyệt đối. Vào đêm tối Giao duyên, hai vợ chồng làm lễ Hợp cẩn xong, thì người vợ trải chiếu xuống quỳ lạy chồng 2 lạy, mà người chồng đáp lại 1 vái. Đối với dân gian thì lễ này không duy trì, song những nhà khá giả đến quan viên đều theo. Điều này cho thấy địa vị người vợ trong văn hóa Việt Nam xưa trong vài trường hợp còn khép nép hơn những người vợ Trung Quốc. Đối với phận Thiếp, tức Vợ lẽ, Phan Kế Bính cũng chép lại thân phận không mấy sáng sủa của họ, người đàng hoàng không ai chịu làm Vợ lẽ cả. Có bốn trường hợp một người chịu làm Vợ lẽ khi ấy: Thứ nhất là vì nghèo hèn, thứ hai là sa cơ thất thế, thứ ba là tham giàu, cuối cùng là vợ góa mà chưa có con mới phải cắn răng làm Vợ lẽ. Những người có Vợ lẽ đều phải giàu có dư dả, hoặc là Vợ cả không thể sinh con thì mới cưới Vợ lẽ mà thôi. Địa vị của Vợ lẽ cũng không khác gì kẻ hầu gái, nhưng cũng tùy sự bao dung của Vợ cả hoặc sự dung túng của người chồng, điều này không khác Trung Quốc cho lắm.

Xã hội Đông Á thời xưa, có một cái gọi là 「Thất xuất Tam bất khứ; 七出三不去」. Nếu người vợ phù hợp đủ 7 cái "Xuất" thì sẽ bị chồng và nhà trai yêu cầu ly hôn, tức gọi là hành động Hưu thê (休妻), cũng gọi Xuất thê (出妻). Thế nhưng chỉ cần người vợ có điều kiện đủ chỉ cần hợp trong 3 cái "Khứ" thì sẽ không thể bị yêu cầu ly hôn. Đây là bởi vì "Hưu thê" là hành động cưỡng bách, do vậy để bảo đảm người vợ không bị nhà chồng vô lý chèn ép mà có "Tam bất khứ" để cố định. Luật lệ này đã truyền từ đời nhà Chu, sau đời nhà Tống thì do tình trạng "Trình Chu lý học" mà Chu Hi đề sướng, "trinh tiết" của phụ nữ bị xem trọng một cách thái quá, việc bị ly hôn và chọn ly hôn đều dần hạn chế. Tại các nước Việt Nam, Hàn Quốc và Nhật Bản, mỗi triều đại lại có quy định khác nhau về tình trạng hôn nhân, song tình trạng "Thê thiếp" và sự tôn thờ chồng của người vợ đều không thay đổi đáng kể nếu so với Trung Quốc.

Tại các nước Châu Âu

Tại các vùng Châu Âu khi xưa, từ Hy Lạp cổ đại đến Đế chế La Mã, ngay trước khi Công giáo xuất hiện, người đàn ông trên pháp lý thường chỉ có một vợ, đây được gọi là chế độ「Monogamy」.

Việc kết hôn trong thế giới Công giáo phải dựa trên cơ sở tôn giáo, thường cả hai phải là người theo công giáo, được tổ chức tại nhà thờ và đọc lời thề nguyện trước Thiên chúa. Sau khi kết hôn, người phụ nữ thường sẽ đổi họ của bản thân thành họ của người chồng, và ở xã hội phong kiến xưa thì họ sẽ nhận các tước hiệu của chồng. Biểu hiện của người đàn bà đã có gia đình, theo sự ảnh hưởng của Công giáo, chính là chiếc nhẫn cưới. Thực tế, tục lệ đeo nhẫn cưới được tìm thấy sớm nhất ở Ai Cập cổ đại, theo sự lan tỏa của Cộng hòa La Mã mà Công giáo mới hấp thu. Người đeo nhẫn thường đeo ở ngón áp út, bên bàn tay phải hoặc bàn tay trái tùy văn hóa, song hiện tại phổ biến nhất là ở bàn tay trái. Theo quan niệm Ai Cập cổ đại, hình vòng tròn biểu thị sự vĩnh hằng, còn chiếc nhẫn tượng trưng cho sự thủy chung vĩnh cữu của hai người trong một cuộc hôn nhân. Việc chọn ngón áp út đeo vào là bởi vì người Ai Cập cổ tin ngón này có liên hệ trực tiếp đi đến tim (theo kiến giải khoa học là tĩnh mạch), một khái niệm là tiếng Latinh gọi là 「Vena amoris」[8].

Trên pháp luật Công giáo quy định, chỉ có hậu duệ do người vợ sinh ra mới có quyền kế thừa tài sản. Tuy vậy, đàn ông phương Tây nếu chỉ muốn quan hệ tình dục để thỏa mãn thì vẫn có thể xảy ra, đó là tình trạng ["Mistress"], tức tình nhân. Thông thường những "Mistress" của quý tộc địa vị cao sang mới có thể công khai, những "Mistress" của các vị Vua thậm chí còn có chồng và được ban cho tước hiệu cùng đất đai. Song mặc kệ là "Mistress" của nhà Vua hay quý tộc, hậu duệ do họ sinh ra không thể hưởng quyền thừa kế của người đàn ông và cũng thường bị xem là ["Con hoang"; Bastard]. Sau khi người đàn ông chết đi mà vẫn không có người con hợp pháp, tài sản sẽ đưa về cho vợ hoặc người khác trong gia tộc tùy vào quy định.

Kết hôn ở Công giáo thiên về điều luật tôn giáo, trong Tân Ước, cuộc hôn nhân thường được xem là vĩnh cữu, cả hai chỉ có thể ly hôn khi người vợ tự công nhận mình ngoại tình. Đối với phương Tây, ly hôn có sự khác nhau giữa 「Annulment」 và 「Divorce」. Trong khi "Divorce" chỉ là khiến cuộc hôn nhân bị tuyên bố kết thúc, hai vợ chồng dừng trách nhiệm trong hôn nhân và tiến hành chia tài sản, trong đó có cả giao quyền nuôi con, thì "Annulment" lại khiến cuộc hôn nhân này không tồn tại, chưa bao giờ xảy ra, do đó con cái giữa họ trong cuộc hôn nhân này rất có khả năng bị xem là con ngoại hôn, tức "Con hoang". Yêu cầu của Henry VIII của Anh đối với Catherine xứ Aragon chính là Annulment, dẫn đến việc Catherine không chấp nhận vì lo sợ con gái bà là Mary I của Anh bị xem là con hoang.

Tại các nước Trung Đông và Trung Nam Á

Còn việc kết hôn trong thế giới Do Thái giáo, Hồi giáo và Ấn Độ giáo đa phần là "Một vợ một chồng", lý thuyết căn bản đều dựa trên cơ sở hợp đồng hôn nhân.

Trong một số xã hội Hồi giáo, người cha có thể quyết định con gái mình làm vợ của ai và có thể buộc con gái phải kết hôn với người đó, dù phong tục này không dựa trên tôn giáo mà chỉ dựa trên truyền thống.[9] Hôn nhân sắp đặt là cách phổ biến ở các gia đình truyền thống. Đánh đập vợ được quy định là quyền của chồng trong phần lớn các trường phái Hồi giáo, tuy nhiên trong quy định về giáo lý thì người chồng là "Người bảo hộ" cho vợ con cùng gia đình của mình, là linh hồn chia sẻ với "Một nửa hoàn hảo" của mình, tức là người vợ. Nhưng đồng thời, những giáo phái này cũng yêu cầu người vợ chia sẻ những điều tương tự với chồng mình, và phải thực hiện nhiều nghĩa vụ chung thủy với chồng.

Tuy bị hạn chế về tiếp xúc bên ngoài, người phụ nữ trong các gia đình đạo Hồi và đạo Ấn Độ có vai trò lớn trong việc bảo bọc gia đình và dạy dỗ con cái, tuy nhiên tính sở hữu tuyệt đối của người chồng lên vợ cũng mạnh không kém, như người vợ theo đạo Hồi đều cực kỳ được yêu cầu luôn phải ở nhà chăm sóc gia đình dù họ có tài sản hay thậm chí công việc riêng. Khi thông thường, phụ nữ phải mặc một số kiểu trang phụ nhất định được quy định trong hadith, như hijab[10]. Còn phụ nữ Ấn Độ giáo cũng có tục lệ đem trùm một chiếc khăn đầy hoa văn lên đầu, một món dây chuyền trang sức tên 「Mangalsutra; मंगलसूत्र」, đặc biệt trên mũi có xỏ một chiếc khuyên - một vật biểu thị cho việc mình đã kết hôn. Việc họ để lộ tóc và khuôn mặt cho đàn ông ngoài chồng thường bị xem là thất tiết. Ở Do Thái giáo, phụ nữ cũng có những món đồ đặc trưng sau khi gả chồng, trong đó có một thứ đặc trưng gọi là 「Tichel; טיכל」.

Tuy rằng các giáo lý lớn Hồi giáo và Ấn Độ giáo đều xem chế độ "Một vợ một chồng" là hợp pháp duy nhất, nhưng thực tế ở thời kỳ cổ đại, người đàn ông lại có thể có nhiều hơn một người vợ hợp pháp, thậm chí còn có thể thu nạp những người phụ nữ khác ngoài vợ mình, trong tiếng Anh họ được gọi bằng danh từ 「Concubine」. Đây so với chế độ "Thê thiếp" của Đông Á là tương tự. Việc một chồng có nhiều hơn một vợ hoặc có nhiều Concubine là không hiếm đối với người Hồi giáo[11], đối với người Do Thái cổ đại thì một người đàn ông cũng được cho phép có nhiều vợ lẫn Concubine. Cũng tương tự Đông Á, một Concubine có địa vị trong nhà rất thấp kém, thậm chí so với "Thiếp" đôi khi vẫn còn được công nhận pháp lý, thì Concubine gần như là một danh phận ti tiện. Những con cái của một Concubine theo pháp luật được xem là con của người vợ. Tuy Công giáo, Ấn Độ giáo và Hồi giáo về sau không chấp nhận Concubine, song tình trạng khác của Concubine vẫn tồn tại trong xã hội của hai tôn giáo này.

Dưới sự ảnh hưởng của ý tưởng "Tách biệt phụ nữ" của vùng Trung Đông, người Hồi giáo cùng Ấn Độ giáo đều xem việc phụ nữ tùy tiện tiếp xúc bên ngoài - nhất là đàn ông ngoài cha và chồng - là biểu hiện của sự không an toàn và làm vấy bẩn sự thiêng liêng của phụ nữ. Từ các Đế chế cổ đại như Đế chế Assyria, Đế chế Hittie và Ai Cập cổ đại, phụ nữ là vợ và thiếp của Quân chủ đều được đặt trong những nơi riêng biệt, nơi mà người Hồi giáo và người Ba Tư gọi là 「Harem; حريم」 cùng 「Zenana; زنانه」. Theo nghĩa đen, hai từ này mang ý nghĩa "Nơi thiêng liêng bất khả xâm phạm" và "Nơi chốn riêng của phụ nữ", nơi này được duy trì vì được xem là biểu hiện cho sự bảo vệ đức tính khiêm nhường và an toàn về vật chất cho những người phụ nữ của đàn ông, ý nghĩa này tương tự Hậu cung hay Hậu viện của phương Đông. Ở các Đế chế Hồi giáo lớn như Đế quốc Ottoman, "Harem" không chỉ có vợ và thiếp của các Sultan, mà còn có mẹ của Sultan cùng con gái và các nữ hầu.

Hiện nay, pháp luật về hôn nhân trên toàn thế giới đại đa số đều theo Monogamy của Công giáo, nhất là tập tục đeo nhẫn cưới rất được ưa chuộng vì ý nghĩa của nó trong hôn nhân. Tuy vậy, đối với các quốc gia theo Hồi giáo thì vẫn còn cho phép tình trạng nhiều vợ dù rất hạn chế, đây phụ thuộc vào khả năng kinh tế của người chồng.